انواع گام موسیقی که در ایجاد هارمونی موثرند + صوت و ویدئو

با توجه به مباحثی که در مقاله‌ی ملودی در تئوری موسیقی آموختیم؛ برای ایجاد یک مجموعه موسیقی به نت‌ها و آواهایی نیازمندیم، که با یک سازماندهی منظم کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. ممکن است سوالاتی ذهنمان را درگیر کند. به طور مثال: آیا در یک موزیک حتماً باید از ۱۲ نت استفاده کرد؟ یا منظور از نظم و سازماندهی نت‌ها چیست؟ همچنین برای تنظیم یک آهنگ که میان اجزای آن هارمونی برقرار باشد، از چه قالب‌هایی می‌توان استفاده نمود؟ در این مقاله قصد داریم به بررسی این سوالات بپردازیم و مفهوم گام در تئوری موسیقی و نقش آن در ایجاد هارمونی بین نت‌ها را درک کنیم.

ابتدا باید بدانید که برای ساخت یک آهنگ لازم نیست از تمام نت‌های موسیقی استفاده کنید. کما اینکه استفاده از نت‌هایی که در قالب آن موزیک جا ندارند باعث از بین رفتن تعادل و فالش شدن آهنگ می‌شود.

در موسیقی و آواز، به اشتباه خواندن نت موسیقی و بالاتر یا پایین‌تر خواندن آن، فالش گفته می‌شود.

گام جزو مباحثی است که اغلب هنرجویان موسیقی از سختی آن گله دارند؛ در حالی که به جرئت می‌توان گفت با درک مفهومی آن دیگر هیچ دشواری نخواهد داشت. ابتدا سعی داریم بصورت تئوری به توضیح و معرفی گام‌ها بپردازیم و در همین حین مثال‌های صوتی برای درک بهتر تدارک دیده شده‌است. در انتها کاربرد گام‌ها را در یک ویدئو مشاهده خواهیم کرد.

هارمونی (Harmony)

حتماً واژه هارمونی را در مکالمات روزمره شنیده‌اید و با مفهوم آن آشنایی دارید. معنای لغوی هارمونی، سازگاری اجزاء یک مجموعه با یکدیگر و هماهنگی بین آن‌هاست. در موسیقی نیز این اصطلاح بسیار کاربرد دارد. در واقع هدف اصلی یک آهنگساز استفاده از نت‌های موسیقی به صورتی است که هیچ ناهمانگی‌ای بین آن‌ها وجود نداشته‌باشد. همچنین نت‌هایی همزمان با یکدیگر نواخته خواهند شد (اصطلاحاً آکورد) که باید اصول تشکیل هارمونی را رعایت کنند.

گام (Scale)

نت‌هایی که با یک توالی مشخص در قالب یک اُکتاو کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند را گام موسیقی می‌نامند. به عبارت دیگر گام از یک نت (که مشخص کننده بخشی از نام گام نیز می‌باشد) شروع شده و پس از پیمودن نت‌های بعدی به صورت منظم و با فواصل مشخص به نت هم‌نام خود در اکتاو بعدی می‌رسد.

اکتاو فاصله بین دو پیچ موسیقی هم‌نام است که تقریبا صدای یکسانی دارند، اما یکی زیرتر و دیگری بم‌تر می‌باشد.

توجه کنید که نت‌ها بصورت صعودی یا نزولی (از نظر پیچ) کنار یکدیگر نوشته ‌می‌شوند. با توجه به همین نکته، مفهوم دیگری به نام مایه یا تنالیته (Tonality) وجود دارد که دارای این قید نبوده و شامل ردیف نت‌های منظم یا نامنظم یک گام می‌باشد.

نکته مهم این است که گام و مایه، هر دو با نت اول گام معرفی می‌شوند.

معرفی گام‌ها

در این قسمت سعی داریم به آسان‌ترین روش ممکن موضوعی را درک کنیم.
چگونه همه گام‌هایی که برای ایجاد هارمونی مناسب هستند، دارای ترتیب می‌باشند و ارتباط تنگاتنگی با هم دارند؟
به علت تنوعی که در گام‌ها داریم ابتدا با مهم‌ترین و پرکاربردترین‌ آن‌ها یعنی گام‌های ماژور و مینور شروع می‌کنیم. این دو گام به شکل‌های متفاوتی ظاهر می‌شوند و به همین دلیل در اینجا به مواردی اشاره می‌کنیم که برای ایجاد هارمونی مناسب‌تر هستند.
توالی نت‌های مختلف داخل گام را می‌توان به شکل دایره و یک چرخه (Cycle) نشان داد؛ چراکه در انتها دوباره به نت اولیه خواهیم رسید و این روند تکرار خواهد شد. پس می‌توانیم گام را به دایره بیافزاییم و سپس هر نت گام را با توجه به فواصل نت‌ها (Musical Intervals) روی محیط دایره علامت گذاری کنیم.

در مورد فواصل موسیقی به طور مفصل صحبت کرده‌ایم؛ اما در تصویر زیر می‌توانید مفهوم این فواصل را روی کلاویه‌های پیانو به خوبی درک کنید.

همه‌ی گام‌ها در سرتاسر دنیا در گروه‌ها یا اصطلاحاً خانواده‌هایی طبقه‌بندی شده‌اند:

خانواده اول (Major Modes)

اولین خانواده‌ای که معرفی می‌کنیم به حالت‌های ماژور معروف‌اند. اعضای این خانواده با بازی روی گام اصلی در درجات (Degrees) مختلف به وجود آمده‌اند. به طور مثال در این خانواده درجه اول مشخص کننده گام اول (گام ماژور) است و درجه دوم گام دورین (Dorian) و به همین ترتیب ادامه دارد. بنابراین گام ماژور (Major) شامل هفت نت است و با استفاده از هر یک از هفت نت به عنوان نقاط شروع جداگانه، می توانیم هفت عضو مختلف زیرمجموعه‌ی این خانواده بوجود آوریم. اکنون به فواصل نت‌ها نگاهی بیاندازید.
به ترتیب: پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده، پرده و نیم پرده می‌باشند.
بنابراین همه‌ی اعضای گام یک خانواده از همین الگوی فواصل دایره‌ای تبعیت می‌کنند. هر گام منحصر‌به‌فرد فقط نقاط شروع متفاوتی روی الگوی تعریف شده دارد.

خانواده دوم (Melodic Minor Modes)

در این خانواده به‌جای اینکه از گام ماژور به عنوان مبنا استفاده کنیم، از گام مینور ملودیک (Ascending Melodic Minor) استفاده خواهیم کرد. این گام نیز شامل هفت نت می‌باشد. فواصل نت‌ها به ترتیب پرده، نیم پرده، پرده، پرده، پرده، پرده و نیم پرده می‌باشد. باز هم می‌توانیم از هفت عضو مختلف خانواده، هفت درجه ایجاد کنیم. (صرفاً برای یادآوری) همه‌ی این هفت گام به همین خانواده تعلق دارند. (چرا؟) زیرا تک تک آن‌ها یک نقطه‌ی شروع متفاوت اما روی همان الگوی دایره‌ای دارند.

خانواده سوم (Modes Harmonic Minor)

در این خانواده نوع دیگری از الگوی فواصل را شاهد هستیم که با دو خانواده‌ی قبل متفاوت است. چراکه شامل فاصله‌ی یک و نیم پرده‌ای است که تا اینجای مقاله تجربه‌اش نکرده‌ایم. پس باز الگوی فواصل را یادداشت می‌کنیم: پرده، نیم پرده، پرده، پرده، نیم پرده، یک و نیم پرده و نیم پرده.

پس تا اینجای کار ۳ خانواده داریم که هر کدام شامل ۷ عضو هستند (در مجموع ۲۱ گام). هر گام بوسیله‌ی دو معیار تعریف می‌شود:

• خانواده و الگوی فواصل دایره‌ای
• نقطه شروع گام

خانواده چهارم (Harmonic Major Modes)

الگوی فواصل این خانواده به ترتیب: پرده، پرده، نیم پرده، پرده، نیم پرده، یک و نیم پرده و نیم پرده می‌باشد.

هدف ما در این مبحث مشخص است. در واقع به دنبال ایجاد مجموعه‌هایی از گام‌ها هستیم که شناسنامه مشخصی دارند و همه‌ی آن‌ها از قوانین ساده‌ای پیروی می‌کنند. در پایان قسمت معرفی خانواده‌ها، با این قوانین آشنا می‌شویم. اما در حال حاضر، باید ۳ خانواده بسیار کوچک را معرفی کنیم.

خانواده پنجم (Diminished Modes)

گام‌های داخل این خانواده وقتی در قالب یک اکتاو قرار می‌گیرند، شامل ۸ نت می‌باشند. اما با توجه به الگو متوجه خواهید شد هر جفت از نت‌ها، الگوی فاصله‌ی تکراری دارند. به همین علت تنها دو درجه در این خانواده قابل تعریف است. پرده، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده و نیم پرده الگوی فواصل این خانواده می‌باشد که شروع فواصل از نیم پرده تنها تفاوت بین درجه دوم و اول است.

خانواده ششم (Whole Tone Mode)

این خانواده تک عضوی از خانواده قبلی نیز خاص‌تر است. زیرا وقتی در قالب اکتاو قرار می‌گیرد، یک گام ۶ نتی را به نمایش می‌گذارد. این گام از الگوی فاصله‌ای تکراری پیروی می‌کند و همه فواصل یک پرده کامل می‌باشند.

خانواده هفتم (Augmented Mode)

و سرانجام به آخرین خانواده می‌رسیم. این خانواده هم دارای ۶ نت در یک اکتاو است و مانند خانواده پنجم یک الگوی تکراری برای هر جفت نت همسایه دارد؛ اما شروع با یک و نیم پرده و پایان نیم پرده‌ای دارد.

در زیر آهنگ‌های معروف که در گام‌های نام‌برده را می‌شنوید.

سوال اینجاست که تا کجا می‌توانیم فرمول‌نویسی و ساخت گام‌ها را ادامه دهیم؟ (اول یه نفس راحت بکشین؛ چون قرار نیست دیگه با گام جدیدی مواجه بشین) در واقع می‌توانیم فراتر از قوانین و چارچوب‌هایی که برای خودمان درست کرده‌ایم، برویم و گام‌هایی با الگوی فاصله‌ای عجیب (مثلاً دو پرده‌ای) بسازیم؛ اما واقعیت این است که در نهایت بیشتر با همین ۳۳ گام در موسیقی مواجه می‌شویم. هرچند اگر علاقه‌مند به سبک‌هایی مانند جَز (Jazz) هستید، باید کمی قانون‌شکنی کنید و از گام‌هایی غیر معمول‌تر استفاده کنید.

قوانین

صحبت از قوانین شد. بد نیست نگاهی به چارچوب‌هایی که در دسته‌بندی گام‌ها رعایت کرده‌ایم، بیاندازیم. احتمالاً اکثر این موارد (اگر مستقیم به این قسمت مقاله نیومده باشین) برایتان بدیهی خواهد بود. قوانین به ما کمک می‌کنند که با دسته‌بندی گام‌ها به هارمونی در موسیقی دست یابیم.

قانون شماره 1:
الگوی فواصل فقط می‌تواند شامل نیم پرده، پرده و یک و نیم پرده باشند.

قانون شماره 2:
نیم‌ پرده‌ها نمی‌توانند همسایه باشد.

قانون شماره 3:
فواصل پرده و یک و نیم پرده هم نمی‌توانند همسایه باشند.

قانون شماره 4:
فواصل یک و نیم پرده‌ای نمی‌تواند همسایه باشد.

قانون شماره ۵:
این قانون بدیهی‌ست اما بسیار مهم است. گام باید در قالب یک اکتاو قرار گیرد. پس اگر بخواهیم نت‌هایی در اکتاو‌های متفاوت بنوازیم، گام درون اکتاو‌ها شروع و تکرار می‌شود.

خسته نباشین. حالا که این مبحث رو پشت سر گذاشتین، دیگه به راحتی میتونین درنواختن سازتون هارمونی رو رعایت کنین یا حتی وقتی به موزیک مورد علاقتون گوش میدید بیشتر روی هماهنگی اجزای مختلف اون تمرکز خواهید کرد. البته بعداً، وقتی در مورد آکوردشناسی صحبت کنیم، به راحتی میتونین یک قطعه موسیقی کامل رو تجزیه تحلیل کنین.