راهنمای جامع شناخت سازهای موسیقی

زندگی سرشار از صداهای مختلف است. از صدای ناهنجار بوق ماشین، اگزوز موتورها و همهمه مردم گرفته تا صدای گوش‌نواز طبیعت و موسیقی. در این مقاله قصد داریم ابتدا کمی درباره‌ی فیزیک صوت صحبت کنیم و سپس به بررسی موشکافانه‌ی دسته‌بندی ساز‌های موسیقی (سازشناسی) بپردازیم.

همین ابتدا اگر احساس می‌کنید به موضوعات مربوط به فیزیک صدا و تاثیر امواج صوتی روی مغر انسان، علاقه دارید، مقاله‌ی آکوستیک روانشناختی نیازتان را برطرف می‌کند.

🔴 فیزیک صوت (Acoustics)
🔴 پردازش صدا (Sound processing)
🔴 سازشناسی (Organology)
🔴 ساز‌های زهی (Strings)
🔴 ساز‌های بادی چوبی (Woodwinds)
🔴 ساز‌های بادی برنجی (Brass)
🔴 ساز‌های کوبه‌ای (Percussion)
🔴 کیبرد‌ها (Keyboards)
🔴 ساز‌های الکترونیک (Electronic)

فیزیک صوت (Acoustics)

در علم فیزیک صوت را یک رشته موج طولی تعریف می‌کنند. به این معنا که وقتی یک منبع تولید صوت شروع به فعالیت کند، ذرات هوا در محیط به موازات جهت انتشار موج ارتعاش می‌کنند. اصوات موسیقایی و غیر موسیقایی (Noise) هر دو مخلوطی از امواج صوتی با فرکانس‌های متفاوت هستند؛ اما دلیلی که ما از نویز بیزاریم، به نظم موج‌های صوتی و تاثیر روانشاختی فرکانس‌های مختلف مربوط می‌شود.

پردازش صدا (Sound processing)

زمانی که موج صوتی از یک ساز موسیقی، بلندگو یا دهان کسی خارج می‌شود، همزمان با انتشار صدا به سمت بیرون، هوا را به عقب و جلو می‌راند. این امر باعث تغییر فشار هوا (هر چقدرم کم) می‌شود. این تغییرات فشار هوا پرده‌ی گوش را می‌لرزاند و توسط رشته‌های عصبی برای پردازش به مغز ما فرستاده و ترجمه می‌شوند.
پردازش صدا در میکروفون‌ها به مراتب بسیار ساده‌تر از مغز انسان می‌باشد. تغییر فشار هوا توسط دیافراگم میکروفون (غشایی سبک و انعطاف پذیر) شناسایی می‌شود. سپس توسط قطعه‌های الکترومکانیکی به سیگنال الکتریکی ترجمه شده و برای پردازش به کامپیوتر ارسال می‌شوند. در انتها تغییرات فشار به تغییرات ولتاژ در میکروفون تغییر می‌کند؛ که در کسری از ثانیه توسط کامپیوتر نمونه‌برداری و سپس به عنوان یک شماره ذخیره می‌شود.

سازشناسی (Organology)

اما آیا می‌دانید که چگونه تعیین می‌کنیم کدام ساز به چه گروهی تعلق دارد؟ این دسته‌بندی اصلاً بستگی به این ندارد که ساز از چه چیزی ساخته شده‌است. به عنوان مثال گروهی از ساز‌ها که در فرهنگ ما آن‌ها را با نام ساز‌های بادی می‌شناسیم، در اصل Brass (برنجی) نامیده می‌شوند. اما اگر زمانی با ساز ساکسیفون برخودید، به این علت که جنس آن آلیاژی از برنج است، آن را جزو دسته‌بندی Brass قرار ندهید (هرچند در این مورد، روش غلط هم جواب می‌ده). روش صحیح دسته‌بندی سازها، چگونگی ایجاد صدا توسط ساز می‌باشد.

چگونگی تولید صدا از ساز، مشخص می‌کند که در چه گروه و خانواده‌ای قرار دارد. در ابتدا به بررسی ساز‌های درون ارکستر سمفونی می‌پردازیم. به طور کلی چهار خانواده از سازها در کنار هم ارکستر را کامل می‌کنند.

ساز‌های زهی (Strings)

این نوع از ساز‌ها، اصوات موسیقی را از طریق لرزش سیم‌هایشان ایجاد می‌کنند. نوازندگان از سه روش برای ایجاد لرزش در سیم‌ها استفاده می‌کنند.

1.Bowing

اولین روش کشیدن آرشه (شامل یک رشته مو است که توسط قطعه‌ای چوبی محکم مهار شده‌است.) بر روی سیم‌های ساز می‌باشد. با استفاده از این ابزار می‌توان اصوات موسیقی ممتد و با حجم صدای متفاوت ایجاد کرد. قطعا نواختن ساز‌هایی نظیر ویولن را با آرشه دیده‌اید که از نظر فیزیکی به علت ایجاد اصطحکاک روی سیم‌ها ارتعاشات پشت سر هم بوجود می‌آورد.

2.Plucking

دومین روش ضربه زدن به سیم‌ها با انگشتان دست یا ابزار‌هایی است که به آن‌ها زخمه یا پیک گفته می‌شود. توجه داشته باشید که این ضربات شامل حرکات دقیق انگشتان بر روی یکی از سیم‌های ساز می‌باشد.

3.Struming

روش بعدی نواختن هم‌زمان یک رشته سیم از ساز می‌باشد که می‌توان از آن برای ایجاد آکورد و ریتم استفاده کرد.

ساز‌های بادی چوبی (Woodwinds)

در این دسته از ساز‌ها، دمیدن هوا به داخل ساز، عامل ایجاد صوت است. همان‌طور که ابتدای مقاله گفتیم، ممکن است دسته‌بندی ساز‌ها به گونه‌ای باشد که ما را در تشخیص به اشتباه بیاندازد. ساز‌های بادی دقیقا همینطور هستند. اصطلاح چوبی و برنجی به این معنا نیست که ساز از چه جنسی ساخته شده‌است؛ بلکه این طبقه‌بندی بر پایه چگونگی و نحوه تولید صدا در دهنی آنها مربوط می‌شود.

قدمت این دسته از ساز‌ها بسیار زیاد است؛ چراکه انسان‌های نخستین با استفاده از شاخه‌های توخالی و یا شاخ و استخوان حیوانات صدا تولید می‌کردند. سازهای بادی چوبی خود به تنهایی به سه دسته تقسیم‌ می‌شوند. این سه دسته با نام های سازهای بادی چوبی بی زبانه یا بدون قمیش، زبانه دار ساده و دو زبانه‌ای شناخته می‌شوند.

توضیح هر کدام به تنهایی بسیار زمان‌بر است و احتمالاً از حوصله‌ی شما خارج است. در مقاله‌های آینده به طور مفصل راجب آن‌ها صحبت می‌کنیم. اما جالب است بدانید که در این ساز‌ها یا باید موج صوتی به حالت تشدید برسد تا صدای آن شنیده شود و یا مانند فلوت، خود باد به تنهایی تولید صدا بکند.

ساز‌های بادی برنجی (Brass)

به لرزش دراوردن لب‌ها درحالی که به دهنی ساز چسبیده‌اند، باعث ایجاد صوت در این ساز‌ها می‌شود.

ساز‌های کوبه‌ای (Percussion)

این دسته از ساز‌ها در اصل برای ساخت قسمت ریتمیک موزیک کاربرد دارند و نوازندگان از طریق سه روش، این لایه ریتمیک را ایجاد می‌کنند.

1.ضربه زدن (Hitting)

معمول‌ترین و پرکاربرد‌ترین روش می‌باشد که نوازنده با استفاده از دست یا چوب‌هایی بر روی قسمت‌های مختلف ساز ضربه می‌زند. به عنوان مثال ساز تنبک که از یک لایه پوست و محفظه‌ی تو خالی چوبی تشکیل شده‌است از ساده‌ترین ساز‌های کوبه‌ای می‌باشد. جالب است بدانید که با ضرب زدن به قسمت‌های مختلف پوست تنبک می‌توان صدا‌های متفاوت تولید کرد.

2.تکان دادن (Shaking)

یکسری از آلات موسیقی در دسته‌بندی شِیکرها  (Shakers) قرار دارند که طوری ساخته شده‌اند که با تکان دادنشان صدا تولید کنند. این گونه از ساز‌ها اغلب ساز و کار ساده‌ای دارند و به عنوان مثال می‌توان دف (زنجیر‌هایی که در محیط دایره‌ای ساز قرار داره) و دایره زنگی را در این دسته جا داد.

3.خراشیدن (Scraping)

اگر علاقه‌مند به سبک موسیقی جز باشید با این روش کاملاً آشنایی خواهید داشت. صدای غالب در این موزیک‌ها، از تماس قطعه‌ای برس فرم بر روی تبل‌های درام تشکیل شده‌است.

خب این چهار خانواده از ساز‌ها کنار هم می‌توانند یک ارکستر سمفونی را شکل دهند؛ اما توجه داشته‌باشید که ساز‌هایی وجود دارند که به طور معمول در ارکستر استفاده نمی‌شوند؛ اما در همین چند گروه قرار می‌گیرند. گیتار آکوستیک سازی است که با توجه به تعاریفی که در ابتدا کردیم در دسته ساز‌های زهی (Strings) قرار می‌گیرد ولی در میان جمعیت ساز‌های ارکستر به ندرت دیده می‌شود.

خب نوبت آن رسیده که در مورد دو خانوانده دیگر از ساز‌ها که در دسته‌بندی‌های بالا قرار نمی‌گیرند صحبت کنیم.

کیبرد‌ها (Keyboards)

اگرچه اینگونه ساز‌ها بعضی اوقات در ارکستر استفاده می‌شوند (مثل پیانو)؛ اما به گونه‌ای طراحی شده‌اند که جزو ساز‌های منفرد یا سولو (Solo) باشند. روش تولید صوت در انواع مختلف این دسته از ساز‌ها متفاوت است؛ اما تمامی آن‌ها بوسیله انگشتان دست روی دکمه‌هایی با نام کلاویه و در مواقعی بوسیله پا روی پدال‌ها، اصوات موسیقایی تولید می‌کنند.

ساز‌های الکترونیک (Electronic)

پیشینه‌ی این ساز‌ها به زمان کشف برق برمی‌گردد؛ اما در این زمان کم در حدی پیشرفت کرده‌اند که می‌توان گفت تمامی اصوات ساز‌های آکوستیک را می‌توانند بازسازی کنند. علاوه بر این توانایی ایجاد افکت‌های متفاوت و صدا‌های جدید توسط این ساز‌ها ممکن شده‌است.

بعضی از آلات موسیقی مخلوطی از ساز‌های الکترونیک و آکوستیک می‌باشند. به عنوان مثال گیتار الکتریک که دارای سیم‌هایی است که در فضای آکوستیک به ارتعاش در می‌آیند؛ اما از آن طرف صدا به صورت الکتریکی تغییر یافته و توسط آمپ‌ (بلندگو) تقویت می‌شود. به اینگونه سازها ترکیبی (Hybrid instruments) می‌گویند.

امیدوارم مباحثی که در این مقاله فراگرفتین، در آینده نزدیک به کارتون بیاد. اگر آهنگساز باشین یا حتی علاقه‌مند به آهنگسازی و تنظیم باشین، تصمیم گیری درست برای انتخاب ساز بسیار مهمه؛ پس هر چقدر برای شناخت بیشتر ساز‌ها و حتی سازهای مدرن‌تر وقت بذارین، کمه. در آینده نزدیک به بررسی دقیق‌تر هر ساز می‌پردازیم و در ضمن سعی می‌کنیم پلاگین‌هایی که در این زمینه بیشتر کاربرد دارن رو معرفی کنیم.