در این مقاله قرار است به بررسی خانواده‌ی بسیار بزرگ سازهای زهی بپردازیم. در مقالهی راهنمای جامع شناخت سازها به طور مختصر درمورد این خانواده صحبت شد و همچنین مطالب جداگانه‌ای برای معرفی و آشنایی با ساز گیتار و آشنایی با ساز پیانو، که به نوعی در این خانواده جای دارند، گفته شده‌است.
در زمینه‌ی دسته‌بندی سازها همواره اختلاف وجود داشته؛ اما سعی ما همیشه بر این بوده که این دسته‌بندی را با مراجع و منابع معتبر تطبیق دهیم تا برای هنرجویان موسیقی ابهامی بوجود نیاید.
قدمت تاریخی این ساز ها
مورّخان بر این باورند که اولین سازندگان سازهای زهی در دوران باستان، شکارچی بوده‌اند. صدا زمانی تولید می‌شد که شکارچیان روی زه سلاح خود یعنی کمان ضربه می‌زدند. این کار باعث می‌شد، سایر شکارچیان از یکدیگر باخبر شوند و راحت‌تر مکان شکار و غذای خود را پیدا کنند. البته ریتمی که با زه کمان خود تولید می‌کردند به هماهنگ شدن گروه و سرعت ثابت آن‌ها کنار یکدیگر کمک می‌کرد. داستان‌های آهنگین در مورد شکار، تجربه را به فرزندانشان منتقل می‌کرد.
در آمریکای جنوبی مردم هنوز هم ساز بریمبا (Berimbau) می‌نوازند که بسیار به کمان شکارچیان شبیه می‌باشد. مردم در سراسر دنیا بسته به مواد طبیعی موجود، انواعی از سازهای زهی را ساخته‌اند. امروزه سازهای زهی در سبک‌های متفاوتی نواخته می‌شوند. به عنوان مثال کلاسیک، بلوز، فولک و … . سازهای الکتریکی که فیزیک سازهای زهی را دارند، از آمپلی‌فایر برای تقویت صدا استفاده می‌کنند.
اجزا و مشخصات ساز ها
اکثر این سازها از جعبه یا باکس چوبی تشکیل شده که به شکل‌های مختلف تراشیده شده‌اند. ابعاد و ظاهر باکس، بسته به رنگ و حجم صدای تولیدی متفاوت است.
سیم ها (Strings)
همانطور که در معادل انگلیسی این خانواده، Strings به چشم می‌خورد، سیم‌ها وظیفه‌ی اصلی ایجاد صدای ساز را بر عهده دارند. سیم‌ها آنقدر کشیده می‌شوند تا ویبره یا لرزش آن‌ها، صوت موسیقایی ایجاد کند.
خرک (Bridge)
باکس و سیم‌ها به طریقی باید به هم متصل شوند. (چرا؟) زیرا صدای تولیدی توسط سیم‌ها بسیار ضعیف و بدون کاراکتر است. اینجا ابزاری به نام خرک یا پل (Bridge) مطرح می‌شود که ویبره‌ی سیم‌ها را به داخل باکس منتقل می‌کند.
دسته (FingerBoard)
هم‌اکنون ساز آماده‌ی نواختن است، اما توجه داشته باشید که ما به تعداد زیادی نت موسیقی در گام‌های مختلف نیازمندیم نه فقط تعداد محدودی سیم. بنابراین برای سازها دسته یا اصطلاحاً فینگربورد (Finger Board) طراحی کردند که با قرارگیری انگشتان دست روی سیم‌ها طول آن‌ها تغییر کرده و در نهایت پیچ صدا تغییر کند.
کوک (Tuning Pegs)
عموماً تمامی سازهای زهی کوک مشخصی دارند. کوک کردن، به معنای تنظیم یک ساز موسیقی به شکلی‌ست که نت‌های سیم‌ها به درستی نواخته شوند. در مواقعی محدود پیش می‌آید که سیم‌های ساز را باید به صورت غیر استاندارد کوک کرد تا قابلیت نواختن قطعه‌ای خاص میسّر شود. برای کوتاه و بلند کردن طول سیم تا رسیدن به کوک مورد نظر گوشی‌هایی در انتهای دسته‌ی ساز قرار گرفته تا با پیچاندن آن‌ها به نت مطلوب برسیم.
زخمه یا پیک (Pick)
برای وارد کردن ضربه به سیم‌ها از قطعاتی چوبی، پلاستیکی و یا فلزی استفاده می‌کنند که پیک یا زخمه نام دارند. همچنین انگشتان دست نیز در بسیاری از سازها ابزار مناسبی‌ست.
مطالب گفته‌شده برای تمام سازهای زهی صدق نمی‌کند. به عنوان مثال سنتور و چنگ به این علت که سیم‌های فراوانی دارند از نت‌های زیادی در گام‌های مختلف پشتیبانی می‌کنند. بنابراین به دسته و فینگربورد احتیاجی ندارند. در ادامه با طبقه بندی این سازها بیشتر آشنا می‌شویم و مفصل راجع به نحوه‌ی نواختن آن‌ها توضیح می‌دهیم.
انواع ساز های زهی
همانطور که قبلاً هم گفتیم، انواع متفاوتی از سازهای زهی وجود دارد که هر کدام در ظاهر و شیوه‌ی نواختن متفاوت‌اند. در این قسمت سعی کرده‌ایم که کمی متفاوت‌تر و بسته به نحوه‌ی نواختن سازها، طبقه‌بندی سازها را انجام دهیم که در زیر مشاهده می‌کنید:
زهی کوبه‌ای (Striking)
ضربه چکش یا مضراب روی سیم‌ها، عامل اصلی ایجاد صدای آن‌هاست. به عنوان نمونه می‌توان به سنتور (بوسیله‌ی مضراب) و پیانو (ضربه‌ی چکش) اشاره کرد. در مقالهی سازشناسی، پیانو را به دلیل داشتن کلاویه در دسته‌ی کیبورد‌ها طبقه‌بندی کردیم که کاملاً درست است. اما از نظر نوع نواختن و اینکه عامل اصلی ایجاد صدا سیم‌ها هستند، پیانو می‌تواند در این دسته نیز جای گیرد.
زهی زخمه‌ای (Plicking)
در این سازها، انگشتان دست یا پیک و زخمه به سیم‌ها ضربه وارد می‌کند. این دسته از سازهای زهی و همچنین زهی آرشه‌ای فینگربورد دارند و تعداد سیم‌های آن‌ها محدود است. گیتار، تار، ماندولین، تنبور، عود و … از نمونه‌های این دسته از سازها می‌باشند.
زهی آرشه‌ای (Bowing)
به احتمال زیاد وقتی واژه‌ی ساز زهی به گوشتان می‌خورد، همان ابتدا به ویولن و دیگر سازهای آرشه‌ای فکر می‌کنید. آرشه (Bow) به معنی کمان است و از یک قسمت چوبی و تعداد زیادی موی دم اسب تشکیل شده‌است که بین دو سر چوب کشیده شده‌اند. در انتهای این چوب مکانیزمی طراحی شده‌است که با پیچاندن قسمت فلزی می‌توانید کشیدگی موها را تنظیم کنید. (آرشه به چه دردی می‌خوره؟) خب، در واقع عامل ایجاد صدا در این دسته از سازها، اصطحکاک بین سیم‌ها و موهای آرشه است. شما با کشیدن آرشه بر روی سیم لرزش پیوسته‌ای ایجاد می‌کنید که تا وقتی آرشه را برندارید از بین نمی‌رود. هرچند پس از برداشتن آرشه لرزش تا مدتی ادامه می‌یابد، اما مدام رو به کاهش است. بنابرین به زبان ساده با استفاده از این سازها می‌توانید صدا‌های پیوسته و طولانی تولید کنید. البته این نکته جا نماند. که تکنیک‌هایی بر روی ساز انجام می‌شود که با قسمت‌های مختلف آرشه یا حتی با انگشتان می‌توان نواخت که در این مقال نمی‌گنجد.
ساز های زهی آرشه‌ای و ارکستر
از این سازها به عنوان پایه‌ی ثابت ارکسر‌ها یاد می‌شود. چراکه رنگ صوتی این سازها بسیار به هم نزدیک است و می‌توان با استفاده از انواع و سایز‌های متفاوت آن‌ها برای ایجاد بم‌ترین تا زیر‌ترین نت‌ها استفاده نمود. همچنین قدرت صوتی آن‌ها از بسیار کم تا بسیار زیاد متغیر است و اگر به ارکستر سمفونی‌ها با دقت گوش کرده باشید، متوجه این شدت‌های متغیر صدا خواهید‌شد. مزیت بعدی عدم نیاز به نفس‌گیری هنگام اجراست. چراکه سازهای بادی برای نواختن پیوسته به مدت طولانی به چندین بار نفس‌گیری نیازمندند. در این نفس‌گیری‌ها وقفه‌هایی ایجاد می‌شود که اغلب مورد پسند نیستند.
معمولاً در قطعات کلاسیک ارکستر از دسته‌ی مشخصی از سازهای زهی، یعنی خانواده‌ی ویولن‌ها استفاده می‌کنند. از کوچک‌ترین ساز این خانواده یعنی ویولن برای تولید صدا‌های با پیچ بالا و بزرگ‌ترین عضو خانواده، یعنی کنترباس برای تولید صدا‌های بم‌تر استفاده می‌کنند.
امیدوارم از این مقاله استفاده کرده باشین و براتون مفید بوده‌باشه. مربوط کردن سازها به هم‌دیگه و ساختن یه گروه و خانواده بسیار لذت بخشه. در واقع شما می‌تونین سازها رو از نظر شکل، روش نواختن، پوشش فرکانسی و … طبقه‌بندی کنین و این طبقه‌بندی‌ها تمومی نداره. اگر قصد یادگیری ساز جدید یا مطالعه درباره‌ی ساز خودتون رو دارید، می‌تونین در صفحه‌ی سازشناسی به دنبال ساز خود بگردین … 😘
دیدگاه‌ها