در این مقاله قصد داریم راجب ساز محبوب پیانو صحبت کنیم. طرفداران این ساز کم نبوده و همچنین ساز پایه‌ایست که تقریبا در همه جای دنیا برای آموزش تئوری موسیقی به هنرجویان استفاده می‌شود؛ چراکه ترتیب نت‌ها الگوی مشخصی دارد و توضیح مباحث تئوری با استفاده از ساز، ساده‌تر است. اگر به آهنگسازی علاقه‌مند هستید، باید بدانید که پیانو (و گیتار) از بهترین انتخاب‌ها برای آهنگسازی می‌باشند. در ادامه با ما همراه باشید تا موشکافانه به بررسی پیانو بپردازیم.
از ساز چنگ تا پیانو
شاید بتوان گفت سازی که بیشترین شباهت به پیانو را دارد، هارپسیکورد می‌باشد. دلیل اینکه کمتر کسی اسم این ساز را شنیده‌است، شاید کمبود‌هایست که نسبت به پیانو داشت و در واقع پیانو جایگزین آن شده‌است. هارپسیکورد سازی بسیار شبیه به پیانوست اما شیوه ایجاد صدا در این دو ساز با هم تفاوت‌هایی دارد.
در این ساز از واژه‌ی هارپ (Harp)، که همان ساز چنگ می‌باشد، استفاده شده‌است. همانطور که می‌دانیم برای نواختن چنگ از گیر دادن انگشتان دست به سیم‌های عمودی ساز استفاده می‌شود. در زیر نمونه‌ای از صدای این ساز را می‌شنوید.
با این تفاسیر، هارپسیکورد همان چنگی‌ست که به صورت افقی قرار گرفته است. کسی که پشت هارپسیکورد نشسته و کلاویه‌ای (کلید) را فشار می‌دهد، دستگاه زائده‌هایی پر مانند را روی سیم‌ها می‌کشد. مادامی که ساز در حال نواخته‌شدن است، تغییر در تن صدا ایجاد نمی‌شود و صدای ساز فاقد داینامیک می‌باشد و همین ضعف بزرگیست که نسبت به پیانو دارد.
پیانو فورته، اولین پیانو
کریستافوری، مخترع اولین پیانو بود؛ هرچند در ابتدا نواقص فراوانی داشت؛ اما در طی زمان اصلاحاتی در ساز صورت گرفت و تکامل آن تا امروز ادامه داشته است. اسمی که در همان ابتدا روی ساز گذاشت پیانوفورته بود. برگردان ایتالیایی پیانو و فورته به فارسی، آرام و بلند است. دلیل استفاده از این اسم هم توصیف ویژگی جدید ساز نسبت به هارپسیکورد بود؛ هر چند که امروزه کلمه فورته از نام این ساز حذف شده‌است. با هر قدرتی که به کلاویه پیانو فشار وارد کنیم به همان نسبت صدای بلند و یا آرامی خواهیم‌داشت.
اگرچه می‌توانیم پیانو را به دلیل اینکه اصوات از لرزش سیم‌ها می‌آیند، به عنوان ساز زهی دسته بندی کنیم؛ اما می‌توان آن را به عنوان ساز کوبه‌ای هم دسته بندی کرد زیرا چکش به آن سیم‌ها برخورد می‌کند و از این طریق شبیه سنتور است؛ اما برای دسته‌بندی بهتر، همانطور که در راهنمای جامع شناخت سازهای موسیقی گفتیم، سازهای آکوستیکی (غیر الکترونیک) که کلاویه و یا صفحه کلید برای نواختن دارند را در گروه کیبرد‌ها قرار می‌دهیم.
تاریخچه سازهای دارای کیبورد بسیار دورتر است و از ارگ منشا می‌گیرد، که از انفجار هوا در لوله‌ها برای تولید صدا استفاده می‌شود. صنعتگران با پیشرفت در ساخت ارگ، ابزاری را ساختند که یک قدم به پیانو نزدیک‌تر بود. آن ساز کلاویکورد نامگذاری شد. با فشار دادن یک کلید، تیغه‌ای فلزی، به سیم‌ها برخورد کرده و تولید صدا می‌کند. نکته‌ی جالب اینجاست که در این ساز می‌توان با استفاده از یک سیم، چند نت موسیقی نواخت که باعث می‌شود ابعاد ساز کوچک‌تر شود و از این نظر شباهتی با ساز گیتار دارد.
انواع پیانو
بسته به شکل و ظاهر و عملکرد و سیستم محرکه، پیانوها به سه دسته اصلی پیانوی گرَند (Grand Piano)، پیانوی دیواری (upright) و پیانوی الکتریک (electric piano) تقسیم می‌شوند. انواع دیگر پیانو کاربرد کمتری دارند.
پیانوی گرَند (Grand Piano)
بزرگ‌ترین نوع و غالباً گران‌ترین نوع نیز هستند. طیف گسترده‌ای از پویایی، تشدید غنی، تناژ متنوع و پاسخگویی سریع به لمس را ارائه می‌دهند و به همین دلایل معمولاً انتخاب نوازندگان حرفه ای، به ویژه کسانی که موسیقی کلاسیک یا جز اجرا می کنند، می‌باشند. این نوع پیانو غالباً بیش از 2 متر طول دارد و در بزرگی در قسمت بالای آن وجود دارد که برای بهتر شنیده شدن صدای ساز، آن را نیمه باز می‌گذارند. شکل ظاهری این نوع از پیانوها به صورتی است که سیم‌های آن به صورت افقی کنار هم قرارگرفته‌اند و برای تولید صدا با کمک چکش از زیر به آن ضربه می‌زنند.
پیانوی دیواری (upright)
اصطلاح upright (ایستاده) تا حدودی گیج کننده‌است. گاهی اوقات از مترادف آن یعنی vertical (عمودی)، برای نامگذاری آن استفاده می‌شود و به این دلیل که معمولا به دیوار تکیه داده می‌شوند، فضای بسیار کمتری را اشغال می‌کنند و به آنها پیانو دیواری نیز می‌گویند. در واقع بیشتر مورد علاقه دانشجویان موسیقی و جزء اصلی مدارس و هنرستان‌های سراسر جهان هستند، و طراحی جمع و جور آنها باعث می شود تا به راحتی در کنار دیوار یا گوشه‌ای قرار بگیرند. سیم‌های این نوع از پیانو به صورت عمودی قرار گرفته‌اند و چکش‌ها از جلو به سیم‌ها ضربه وارد می‌کنند.
پیانوی الکتریک (electric piano)
همانطور که از اسمش نیز پیداست، این نوع پیانو با استفاده از نیروی الکتریکی کار می‌کند و در واقع صداهای ضبط شده از پیانو‌های آکوستیک با استفاده از آمپلی فایر‌ها و اسپیکرهای ساز پخش می‌شوند.
مشخصات و اجزای اصلی ساز
بهتر است در ابتدا نگاه نزدیک‌تری به این ساز داشته باشیم و چگونگی خروج چنین آوایی از جعبه جادویی‌اش را بررسی کنیم. اولین موردی که پس از باز کردن پیانو به چشم می‌خورد، تعداد زیادی سیم و چکش است. چکش‌ها با پوشش نمدی، در قسمت انتهایی سیم‌ها قرار دارند. وظیفه‌ی چکش‌ها ضربه بر روی سیم‌ها، هنگام فشردن کلاویه‌هاست.
هر پیانو استاندارد، از ۷ و گاهی ۸ اکتاو پشتیبانی می‌کند و به همین دلیل از سازهای معمول دیگر دامنه صدای گسترده تری دارد (صداهای بم‌تر و زیرتری تولید می‌کنه). البته خبر ساخت اولین پیانو ۹ اکتاوی در استرالیا، شاید در آینده سرنوشتِ ساز را تغییر دهد.
اکتاو فاصله بین دو پیچ موسیقی هم‌نام است که تقریبا صدای یکسانی دارند، اما یکی زیرتر و دیگری بم‌تر می‌باشد.
جهت آشنایی بیشتر با این مباحث می‌توانید مقاله‌ی تئوری موسیقی به زبان ساده را مطالعه کنید.
پدال‌های پیانو
در قسمت پایین ساز، سه پدال قرار دارد که سه تغییر مهم را در صدای پیانو بوجود می آورند. با استفاده از این پدال‌ها، نوازنده می‌تواند قطعات موسیقی زیبا تری بنوازد و از افکت‌هایی روی صدای ساز استفاده کند. مبحث پدال‌ها بسیار گسترده است و بسته به نوع پیانو که مکانیزم و طراحی ساز فرق می‌کند، پدال‌های متفاوتی استفاده می‌شود. در اینجا به توضیح اجمالی آنها می‌پردازیم:
پدال دمپر یا ساستین (Damper)
در کنار بیشتر سیم‌های پیانو، یک قطعه کوچک نمدی به نام دمپر (لایه نمدی چکش) یا خفه کن وجود دارد. بعد از فشردن کلاویه توسط نوازنده، بلافاصله بعد از بلند شدن انگشت از روی آن، دمپر به سیم یا سیم‌ها چسبیده و مانع از ادامه ارتعاش آن می‌شود. کارکرد این پدال به این صورت است که با پایین نگه داشتن پدال و فشردن کلاویه چکش به سیم برخورد کرده اما پس از وارد کردن ضربه با فاصله از سیم متوقف می‌شود. در نتیجه تا زمانی که سیم ارتعاش می‌کند صدا هم ادامه دارد. توجه داشته باشید که زیاده روی در استفاده از این پدال، باعث طولانی شدن تمامی اصوات و در نهایت مخلوط شدن صداهایشان می‌شود. پدال دمپر، در سمت راست قرار دارد و جزو محبوب‌ترین و پر‌استفاده‌ترین پدال در بین نوازنده‌هاست.
پدال سوستنوتو یا پدال تمرین (Sostenuto)
این پدال در قسمت میانی پدال بُرد (محل قرارگیری پدال‌ها) قرار دارد و کارکرد آن در پیانوی گرند و دیواری متفاوت است.
در پیانوی گرند می‌توانیم با استفاده از این پدال، دمپر تعدادی از کلاویه‌ها (فقط اونایی که همزمان با فشردن پدال زده شدن) از سیم فاصل می‌گیرند و‌ارتعاش سیم‌ها ادامه دار می‌شود. باقی سیم‌ها ارتعاش معمول خود را خواند داشت. یعنی اگر یک یا چند کلاویه را در حالی که پدال را نگه داشته‌ایم، بفشاریم، آن تعداد از نت‌ها کشیده و ادامه‌دار خواهند بود؛ اما اگر کلاویه‌های دیگر را پس از این عمل بفشاریم به صورت عادی نواخته می‌شوند.
در پیانو‌های دیواری کارکرد این پدال متفاوت است. با گرفتن این پدال، یک پرده نمدی مابین چکش‌ها و سیم‌ها قرار گرفته و در نتیجه صدای حاصله بسیار آرام و خفه به گوش می رسد. به همین دلیل به آن پدال تمرین می‌گویند (نکته‌ی اخلاقی: موقع تمرین هر چی صدای سازتون پایین‌تر باشه کمتر اعصاب اطافیانتون خرد می‌شه).
پدال سافت یا نرم (Soft)
برای کم صدا کردن و آرام‌تر نواختن ساز استفاده می‌شود. با اینکه با آرام‌تر فشردن کلاویه‌ها می‌توانیم صدای کمتری تولید کنیم؛ اما در بعضی شرایط نیاز داریم که یک یا چند نت بسیار آرام‌تر نواخته شوند. در این صورت می‌توانیم از پدال سافت استفاده کنیم. مکانیزم این پدال نزدیک کردن همه‌ی چکش‌ها به سیم‌هاست که در نهایت با تولید گشتاور کمتر، حجم صدا کمتر می‌شود و حتی جنس صدا نیز تغییر می‌کند.
در مبحث پدال‌های پیانوی الکتریک، بسته به هدف شرکت سازنده متناسب با پیانوی پیشفرض (مثلا گرند و دیواری) کارکرد متفاوتی روی پدال اعمال کند.
در پیانوی الکتریک و میدی کنترلرها، سازندگان می‌توانند افکت‌ها و تغییرهای بیشتری با استفاده از نرم افزارها در صدای ساز ایجاد کنند.
به طور کلی در پیانوی الکتریک، فارغ از کارکرد پدال‌ها، می‌توانیم صدای ساز را بسته به محیط (شلوغی و سکوت اتاق) بالا و پایین بیاوریم که به نظر مزیت بسیار زیادی نسبت به سازهای آکوستیک دارد. رو به روی نوازنده دکمه‌هایی تعبیه شده است که نوع پیانو بسته به سبک نوازندگی (جز بلوز کلاسیک و …) قابل تغییر می‌باشد.از دیگر مزایای آن می‌توان به تغییر ویژگی‌های مختلف صدا مانند اکو ، تیزی و درخشش صدا ، چند صدایی شدن ساز، حساسیت فشردن کلاویه‌ها و … اشاره کرد.
سری مقاله‌های آشنایی با ساز‌ها، مرجع خوبی برای انتخاب ساز هستن. پیشنهاد می‌کنم اول با تمامی ساز‌ها آشنا بشین و بعدا برای خرید ساز اقدام کنین.
دیدگاه‌ها